همودیالیز برای اولین بار در دهه 1960 میلادی به صورت یک درمان عملی برای نارسایی کلیه درآمد، تا به امروز درمان با این شیوه کارآمدتر شده و عوارض جانبی آن به حداقل رسیده است.

 در سال‌های اخیر ماشین‌های دیالیز کوچکتر و قابل‌حمل‌تر و ساده‌تر شده اند و در نتیجه جذابیت بیشتری برای بیماران پیدا کرده‌اند. اما حتی با داشتن بهترین شیوه‌ها و تجهیزات، همودیالیز هنوز یک درمان پیچیده است که استفاده از آن نیاز به کار هماهنگ یک گروه کامل مراقبت‌های بهداشتی از جمله متخصص کلیه، پرستار دیالیز، تکنسین دیالیز، متخصص تغذیه و مددکار اجتماعی دارد و البته همکاری خودتان و اعضای خانواده‌تان.

 همودیالیز  چگونه عمل می‌کند؟

همودیالیز فرآیندی است که در آن در  افراد دچار نارسایی کلیه،‌ خون از بدن بیمار  خارج می‌شود و پس از تصفیه‌شدن در دستگاه دیالیز به بدن بازگردانده می‌شود. دستگاه دیالیز یا کلیه مصنوعی ماشینی است که می‌تواند  مواد زائد نامطلوب را از خون جدا کند یا مواد مورد نیاز را به آن بیفزاید. دستگاه دیالیز با انجام این عمل تعادل اسید و باز، و مقدار آب و مواد محلول در بدن را کنترل می‌کند.

در همودیالیز خون به تدریج از بدن خارج می‌شود، از میان یک فیلتر مخصوص که مواد زائد و مایعات اضافی را جدا می‌کند می‌گذرد، و خون پاک‌‌شده دوباره به بدن باز گردانده می‌شود. خارج کردن مواد زائد زیانبار و نمک و مایعات اضافی فشار خون شما را کنترل می‌کند و تعادل مواد شیمیایی مانند پتاسیم و سدیم را به بدن شما باز می‌گرداند.

البته این کلیه مصنوعی یک کار مهم کلیه طبیعی - تولید هورمون‌هایی که از جمله بر فشار خون و خون‌سازی تاثیر می‌گذارند - را نمی‌تواند انجام دهد.

یکی از  بزرگترین تغییراتی که در زندگی شما هنگام شروع درمان با همودیالیز رخ می‌دهد، این است که باید از برنامه دقیقی پیروی کنید. اغلب بیماران باید سه بار در هفته برای سه تا پنج ساعت یا بیشتر به درمانگاه دیالیز بروند تا به دستگاه دیالیز وصل شوند.

 پژوهشگران در حال بررسی این موضوع بوده‌اند که آیا جلسات کوتاه‌تر دیالیز یا  جلسات طولانی دیالیز را به طور شبانه هنگام خواب بیمار می‌تواند به همان اندازه در دفع مواد زائد موثر باشد یا نه. ماشین‌های جدیدتر دیالیز که می‌توان در خانه از آنها استفاده کرد، این گزینه‌‌های جایگزین را عملی‌تر کرده است.

با یک دوره آموزشی کوتاه‌مدت می‌توان یکی از اعضای خانواده یا دوستان بیمار را برای انجام درمان دیالیز در خانه آماده کرد.

دیالیز در خانه به شما انعطاف‌پذیری بیشتری از لحاظ برنامه روزانه‌تان می‌دهد. در این صورت زمان هر جلسه دیالیز یا شمار جلسات در هفته ممکن است متفاوت باشد، اما در هر حال باید برنامه منظمی برای دیالیز مانند هنگامی که به درمانگاه دیالیز می‌روید، داشته باشید.

 ایجاد دسترسی عروقی

یکی از مهمترین اقدامات پیش از شروع همودیالیز آماده کردن  یک راه عروقی برای اتصال به دستگاه دیالیز است، یعنی محلی از بدن‌ شما که بتوان از آن خون را خارج کرد و دوباره به بدن بازگرداند.  این راه عروقی باید هفته‌ها یا ماه‌ها پیش از شروع دیالیز آماده باشد. این اتصال عروقی امکان خارج کردن و جایگزینی موثرتر خون شما را با عوارض کمتر امکان‌پذیر می‌کند.

معمولا این راه عروقی در مچ شما با انجام یک جراحی کوچک و اتصال شریان و ورید ایجاد می‌شود. فشار خون بالای شریان،  ورید را گشاد می‌کند، و  یک راه عروق مناسب برای وارد کردن سوزن دستگاه دیالیز ایجاد می‌شود.

تجهیزات و شیوه‌های دیالیز

 ماشین دیالیز در حدود اندازه یک ماشین ظرفشویی است. این ماشین سه کار عمده را انجام می‌دهد:

•  پمپ کردن خون و نظارت بر جریان خون از لحاظ ایمنی.
•  پاک کردن خون از مواد زائد.
•  نظارت بر فشار خون و میزان خارج کردن مایعات از بدن شما.

دیالیزور یک محفظه بزرگ حاوی هزاران فیبر کوچک است که خون از میان آنها می‌گذرد. محلول دیالیز، مایع پاک‌کننده،‌ در اطراف این فیبرها پمپ می‌شود. این فیبرها به آب و مایعات اضافی امکان می‌دهند تا از خون شما به محلول دیالیز وارد  شوند و بعد به بیرون حمل شوند.

این بخش دیالیزور را گاهی کلیه مصنوعی می‌گویند.

محلول دیالیز

محلول دیالیز که مایعی است که که در بخش دیالیزور به خارج کردن مواد زائد و مایعات اضافی از خون شما کمک می‌کند. این مایع حاوی مواد شیمیایی است که به صورت یک اسفنج عمل می‌کنند. دکتر شما برای درمان شما محلول دیالیز خاصی را تجویز می‌کند. ترکیب این مایع بر اساس میزان تحمل شما نسبت به درمان با دیالیز و آزمایش‌های خونی شما ممکن است تغییر داده شود.

 سوزن‌ها

بسیاری از افراد وارد کردن سوزن‌های دیالیز را یکی سخت‌ترین بخش‌های این درمان می‌دانند. اما اغلب افراد پس از چند جلسه به آنها عادت می‌کنند. اگر وارد کردن سوزن برای‌تان دردناک باشد، ممکن است از یک کرم یا اسپری بیحس‌کننده روی پوست‌‌تان استفاده شود.

اغلب مراکز دیالیز از دو سوزن استفاده می‌کنند- یکی خون را به دیالیزور وارد می‌کند و دیگری که خون را پاک‌شده را به بدن شما باز می‌‌گرداند. البته گاهی هم از سوزن‌‌های مخصوصی استفاده می‌شود که دارای دو منفذ هستند و جریان دوطرفه خون را ممکن می‌کنند، اما این سوزن‌ها کارآیی کمتری دارند، و زمان جلسه دیالیز را افزایش می‌دهند.

سوزن‌هایی که برای دیالیز با کارآیی بالا یا دیالیز جریان سریع استفاده می‌شوند، باید اندکی بزرگتر از آنهایی باشند که در دیالیزورهای معمول استفاده می‌شوند.

دیالیز بر چه اصلی استوار است؟

 دیالیز بر اصل انتشار مایعات  و فیلترشدن سریع مایع از میان یک غشای  نیمه‌تراوا استوار است.

 خون در یک طرف یک غشای  نیمه‌تراوا جریان پیدا می‌کند، و محلول دیالیز در طرف مقابل آن جریان دارد. مواد محلولی که مولکول‌های کوچکتری دارند و مایعات از این  غشا عبور می‌کنند. خون در یک جهت و محلول دیالیز در جهت مقابل حرکت می‌کنند. این جریان در دو جهت مخالف خون و محلول دیالیز میزان تفاوت غلظت مواد محلول بین ان دو را به حداکثر می‌رساند، و به خارج کردن اوره و کراتی‌نین (مواد زائد نیتروژن دار) از خون کمک می‌کند.

غلظت مواد محلولی مانند ‍پتاسیم، فسفر و اوره به طور نامطلوبی در خون بالا است، اما این مواد در محلول دیالیز غلظت کمی دارند و وجود  ندارد، میزان مواد مواد معدنی مانند پتاسیم و کلسیم در محلول دیالیز مشابه غلظت ٱنها در خون سالم است. میزان یک یک ماده محلول دیگر، بیکربنات،‌ در حدی اندکی بالاتر از خون طبیعی است تا انتشار بیکربنات به درون خون انجام شود،‌ و اسیدی بودن خون که  در بیماران کلیوی  یک مشکل رایج است، خنثی شود.

متخصص کلیه بر اساس نیازهای هر بیمار منفرد ممکن است میزان اجزای محلول دیالیز را تغییر دهد.